Rick Lindeman
Stations werden in de Negentiende Eeuw gebouwd als nieuwe stadspoorten die de reiziger de middeleeuwse stad binnenbrachten, en de stations werden ook als stadspoort gebouwd. Op dit moment is het stationsgebied niet alleen maar een doorgangsgebied meer, maar ook een verblijfsgebied. Aan de hand van drie cases, 's-Hertogenbosch, Amersfoort en Utrecht wordt in dit stuk de huidige paradigmata van de stationsherontwikkeling en de nut en noodzaak van die herontwikkeling besproken.
Waarom herontwikkelen?
Onderzoek (Peek, 2003) laat zien dat van de treinreis de overstap het minst gewaardeerd wordt in de keten van vervoer (zie figuur). Als met in de trein zit dan gaat het wel weer, en naar het station toe fietsen is ook geen probleem. Om de totale ervaring te verbeteren zijn er dan ook een aantal strategieën
Figuur 1 De waardering afgezet tegen de verschillende elementen van een ketenreis
1 Het versnellen van de trein, waardoor men langer op de bestemming is en de totale ervaring toeneemt: voorbeeld HSL
2 Het verminderen van het aantal overstappen
3 Het verbeteren van het voor- en natransport. Voorbeeld OV-Fiets
4 Het verbeteren van de kwaliteit van de overstap. Het herontwikkelen van een stationsomgeving kan de kwaliteit van die overstap significant verbeteren
Klantenwensen
Naast de waardering van de tijd is het ook belangrijk om te zien of klanten eerder gebruik gaan maken van de trein als je een bepaald aspect verandert. Peek (2003) gebruikt hiervoor d Klantenwenspiramide van Maslov (Figuur 2).
Eerst moet de veiligheid in orde zijn. Vervolgens de snelheid (en de punctualiteit), en het gemak (kaartjes, abonnementen) in orde zijn, vervolgens kan men pas aan het comfort en de snelheid, de 'satisfaction' gaan werken. Beide laatstgenoemde instrumenten zijn locatiespecifiek aan te pakken, terwijl het bij de eerste juist om het netwerk gaat. Eerst moet de NS zijn netwerk dus op orde hebben, voordat stationsontwikkeling zin heeft.
Optieken en Oplossingen
Wanneer men stations gaat herontwikkelen dan heeft men te maken met een aantal functionele deelgebieden. Bepaalde processen moeten versneld worden, zoals het bieden van Transfer en het verlenen van service. Deze moeten dan ook dichtbij de perrons gehuisvest zijn (zie figuur 3).
Daarnaast worden de functies die met meteen langer verblijf te maken het veraangenaamd worden. Hierbij kan worden gedacht aan commerciële, ontmoetings- en service functies. Daarnaast zijn er een aantal stedelijke functies (kantoren e.d.) die profijt hebben van het verdichten van het gebied. Deze zijn het verst van het station verwijderd. Een vermenging van de Schillen, zoals in station Breda gebeurd, zorgt voor chaos in stationshal en een negatief effect op de beleving van de overstap.
Verschillende typen station vragen om een andere aanpak. Een HST station in de stad is iets anders dan een anders dan een halte in de buitenwijk. Deze typologie heeft dan ook een effect op welke strategie werkt. Daarnaast zien veel steden hun stationsgebied als een gebied dat hun visitekaartje naar buiten toe is. Hiermee worden ze duidelijk op de kaart gezet, de ?branding?van het stadshart.
De beperkte fysieke en financiële ruimte betekent dat meervoudig ruimtegebruik en publieke private samenwerking essentieel zijn voor de herontwikkeling van stations. Peek (2003) noemt dit locatie synergie.
Deze verschillende optieken en oplossingsrichtingen hangen samen. Vanuit de optiek van de reiziger zijn de functionele deelgebieden met haar schillen het belangrijkst. De stedelijke setting vraagt om 'branding'terwijl de stationstypologie het moet hebben van de locatie synergie. Het hoeft geen betoog dat deze oplossingsrichtingen soms met elkaar in tegenspraak zijn.
Architectuur
Luisa Calabrese, venetiaansarchitecte, onderscheidt verschillende stromen van de moderne station architectuur. Zo word in een aantal steden een compleet nieuw modern station opgesteld, om
de stad een nieuw image te geven, zoals het nieuwe station van Arnhem en het nieuwe LehrterBahhof in Berlijn. Daarnaast is wordt vaak gezocht een nieuwe betekenis aan oude elementen te geven, zoals de oude stationskappen in Den Bosch, het gebruiken van de het oude station als ingang en binnentuin van het nieuwe hogesnelheidsstation in Madrid, of het nabouwen van het oude Penn Station in New York, dat in 1941 werd afgebroken in het tweeling gebouw dat er naast gelegen is en als postkantoor wordt gebruikt. (foto links)
Station rond vliegvelden worden ook steeds belangrijker, met de verbreiding van het ICE en HSL netwerk in Europa. Belangrijk is hierbij de snelle transfer van station naar vliegveld. In een aantal stations, zoals Köln-BonnAirport wordt hier geprobeerd door terug te grijpen naar oude stations elementen als de halfronde overkapping identiteit aan het station te geven. Andere stations, als FrankfurtAirport proberen juist aan te sluiten bij het hippe van ICE en vliegtuig. Een andere trend is om al in te checken op het station in de stad, zoals bijvoorbeeld bij het metro station NuevosMinisterios in Madrid gebeurd. (foto links, onder Arnhem, Madrid HSL)
's-Hertogenbosch
Den Bosch is het schoolvoorbeeld van hoe een herontwikkeling van een station invloed kan hebben op een hele stad. In 1886 bouwde P.H. Cuypers een station op zijn eigen karakteristieke wijze. In 1938 brande dit af en bouwde van Ravenswaay een nieuw station. Dit station was begin jaren negentig op. Het zorgde voor verkeersproblemen, vormde een barrière naar de achterkant van het station, bood geen ruimte aan nieuwe functies en fungeerde niet als opening voor de stad. Ook het busstation was verkeerd opgesteld en fietsen konden nauwelijks gestald worden.
Oude station
Voor 's-Hertogenbosch was de verbouwing van het station de gelegenheid om orde op zaken te stellen in het gebied. Aan de westkant van het station was vroeger veel industrie gevestigd. In de herontwikkeling van het gebied is deze kant 'Paleiskwartier'gedoopt, met veel publiek-private kantoorontwikkeling, als de rechtbank, onderwijsvoorzieningen en de Immigratie- en Naturalisatiedienst. Tussen deze kant en de centrum kant is een brede Passarelle over het station die uitmondt in een stationsplein dat zich opent naar de stad toe.
Voor de reiziger gaat de transfer snel, terwijl de commerciële en stadsfuncties daarom heen gedrapeerd liggen. Locatie synergie is aanwezig door het Paleiskwartier, terwijl het gebied als geheel als 'Brand' voor de stad werkt.
Amersfoort
In Amersfoort is de herontwikkeling minder geslaagd. Het stations is als een kantoor voor de perrons neergezet. Het stationsplein heeft geen duidelijke functies die het aangenaam verblijven maken en opent de stad niet voor de aankomende reiziger. Wel is de Transfer goed geregeld, voor de overstap tussen Den Haag-Groningen en Amsterdam-Enschede hoeft slechts het Perron te worden overgestoken.
Utrecht
Station Utrecht heeft een lange historie. Sinds 1843 is het aangesloten op het treinen net. Eerst was de lijn naar Amsterdam hier gevestigd en de treinen naar het Zuiden op het Maliebaan station, nu het spoorwegmuseum. Toen de HIJSM en de NCM fuseeden kwam er voor het eerst in Nederland een 'Centraal Station'. Ook dit station brandde voor de oorlog af, en sindsdien kent het stationsgebied problemen. Het station uit de jaren vijftig was te sober. Vervolgens werd het nieuwe station gekoppeld aan winkelcentrum Hoog Catherijne, wat het station afsloot voor de stad. Bovendien werd het Westen van de stad steeds belangrijker en waren er weinig verbindingen met dit stadsdeel
Begin jaren 90 moest het allemaal anders. De gemeente stelde een Ambitieus plan op, het Utrecht City Plan (UCP). Dit plan stuitte op veel weerstand. Na de raadsverkiezingen liet de gemeente, in samenwerking met Corio, de eigenaar van Hoog Catherijne, en de Spoorwegen nieuwe visies opstellen. Een gesloten variant 1 en een open variant A. Op 15 mei 2002 koos de Utrechtse bevolking voor Variant A
In deze open variant komt er naast een nieuw station, een open gewerkt Hoog Catharijne, dat meer 'natuurlijke'ngangen naar het station gaat bieden. Voorts komen er vanuit het Westplein. twee logische routes richting station. Langs deze route komen o.a. een nieuwe schouwburg, een nieuw casino en kantoorontwikkeling. Het Westplein zelf wordt ook aangepakt. Dit plein vormt nu een grote barrière naar het station. Het verkeer wordt ondertunneld, en er komt een Moskee.